جمال‌الدین ساوجیجمال الدین ساوَجی، سید جمال‌الدین محمد بن یونس ساوجی (ساوی)، مشهور به جمال‌الدین مجرد، زاهد، عارف و از اقطاب طریقت قلندریه در قرن‌هفتم. ۱ - بیوگرافیدرباره تاریخ تولد، خانواده و سلسله طریقتی او اطلاع موثقی در دست نیست. از ابیاتی‌در قلندرنامه خطیب فارسی در سیرت جمال الدین ساوجی، [۱]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۶۷، یا،سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
چنین بر می‌آید که گرایشی به اهل بیت داشته است.۲ - اقامت در سوریهسوانح زندگی جمال‌الدین ساوجی در کتاب قلندرنامه خطیب فارسی افسانه آمیز می‌نماید و با خطاهای تاریخی بسیار همراه است. [۲]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۸، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
[۳]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۹، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
[۴]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
بنا بر آنچه منابع بر آن اتفاق دارند، ساوجی پس ازاتمام تحصیلات مقدماتی، به دمشق سفر کرد و احتمالاً بین۶۰۷ تا ۶۲۲ در آن‌جا به تحصیل‌علوم شرعی پرداخت.مدتی در زاویه شیخ عثمان رومی (متوفی۶۸۴) در کوه قاسیون اقامت گزید. [۵]
محمدبن‌احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام‌و وفیات‌المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۴۲۳، چاپ‌عمر عبدالسلام‌تدمری، حوادث‌و وفیات۶۲۱ـ۶۳۰ ه، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۶]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
ظاهراً در همین دوره، در دمشق گروه کوچکی از مریدان وفادار را دور خود جمع کرده بود و مانند زاهدی نیمه دیوانه زندگی می‌کرد. [۷]
فریتس‌مایر، ابوسعید ابوالخیر: حقیقت‌و افسانه، ج۱، ص۵۸۶، ترجمه مهرآفاق‌بایبوردی، تهران۱۳۷۸ ش.
آنگاه زاویه را ترک، و در گورستانی اقامت کرد. مدت زیادی را نیز به ریاضت در قُبه زینب علیهاالسلام گذراند. [۸]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
[۹]
هاشم‌عثمان، مشاهد و مزارات و مقامات‌آل‌البیت (ع) فی‌سوریه، ج۱، ص۳۹، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
در این دوره با قلندرمعروفی به نام جلال‌الدین دَرگزینی آشنا شد که این آشنایی در شخصیت و منش زاهدانه جمال‌الدین سخت تأثیر گذاشت. [۱۰]
شیرین بیانی، دین و دولت در عهد ساسانی و چند مقاله‌دیگر، ج۱، ص۱۷۵، مقاله۵ : «فرقه‌قلندریه‌در عهد ایلخانی»، تهران۱۳۸۰ ش.
۳ - تراشیدن موی سر و صورتبه گزارش برخی منابع، [۱۱]
محمدبن‌احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام‌و وفیات‌المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۴۲۳، چاپ‌عمر عبدالسلام‌تدمری، حوادث‌و وفیات۶۲۱ـ۶۳۰ ه، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۱۲]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۳.
او پس از گذراندن این دوره، موی سر و صورت و ابروان خود را تراشید و گروهی نیز در این کار از او پیروی کردند، ولی از نوشته ابن بطوطه [۱۳]
ابن‌بطوطه، رحلة‌ابن‌بطوطة، ج۱، ص۵۲، چاپ‌محمد عبدالمنعم‌عریان، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
برمی‌آید که جمال‌الدین در ساوه برای مصون ماندن از لغزش، موی سر و روی خود را سترد. فرشته [۱۴]
محمدقاسم‌بن‌غلامعلی‌فرشته، تاریخ‌فرشته، ج۲، ص۴۰۷ـ ۴۰۸، یا، گلشن‌ابراهیمی، چاپ‌سنگی‌لکهنو ۱۲۸۱.
همین قول را صحیح شمرده، ولی مکان واقعه را در مصر ذکر کرده است. [۱۵]
محمدقاسم‌بن‌غلامعلی‌فرشته، تاریخ‌فرشته، ج۲، ص۴۰۷ـ ۴۰۸، یا، گلشن‌ابراهیمی، چاپ‌سنگی‌لکهنو ۱۲۸۱.
به‌هر حال، جمال‌الدین در حدود ۶۲۰ شناخته شده بود و یاران بسیاری داشت. [۱۶]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
۴ - اقامت در مصرجمال الدین سپس به مصررفت و در مقبره‌ای در دمیاط اقامت گزید. وی در برابر انکار و مخالفتهای متشرعان کراماتی نشان داد که آنان را مجاب ساخت. [۱۷]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
[۱۸]
ابن‌بطوطه، رحلة‌ابن‌بطوطة، ج۱، ص۵۲، چاپ‌محمد عبدالمنعم‌عریان، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
بنا بر روایت فرشته، [۱۹]
محمدقاسم‌بن‌غلامعلی‌فرشته، تاریخ‌فرشته، ج۲، ص۴۰۸، یا، گلشن‌ابراهیمی، چاپ‌سنگی‌لکهنو ۱۲۸۱.
او قبل از تحول‌روحی، در مصر اقامت گزیده بود و چون در برابر هر مسئله‌ای، بدون مراجعه به کتاب، فتوا می‌داد، مصریان او را «کتابخانه‌روان» می‌خواندند. تحول او و سر و روی تراشیدنش در مصر روی داده است. جمال‌الدین تا پایان عمر در دمیاط عزلت گزید و مریدان وی، از جمله محمد بلخی، در دمشق باقی ماندند و به توصیه ساوجی، رهبری و ارشاد طریقت را برعهده گرفتند. ظاهراً محمد بلخی با دستورها و اختیاراتی که از طرف ساوجی داشت، بعدها فرقه جوالقیه (جوال‌پوشان) را تأسیس کرد. [۲۰]
فریتس‌مایر، ابوسعید ابوالخیر: حقیقت‌و افسانه، ج۱، ص۵۸۶، ترجمه مهرآفاق‌بایبوردی، تهران۱۳۷۸ ش.
علاوه بر جلال‌الدین درگزینی و شیخ‌محمد بلخی، شیخ ابوبکر اصفهانی (نیکساری) و سید محمد بخارایی نیز از اقطاب قلندریه و از معاصران جمال‌الدین بودند. [۲۱]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۳۵، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
[۲۲]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۶۳، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
[۲۳]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۶۵، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
[۲۴]
خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، ج۱، ص۶۹، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش.
غلام سرور لاهوری، [۲۵]
غلام‌سرور لاهوری، خزینة‌الاصفیا، ج۲، ص۴۷، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
لعل شهباز قلندر (متوفی۷۲۴) را از مریدان سید جمال مجرد دانسته است.۵ - تاثیر در تاریخ قلندریهظهور سید جمال‌الدین ساوجی نقطه عطفی در تاریخ قلندریه بود و آن را به دو مرحله متمایز قبل و بعد از او تقسیم کرد. در واقع، جریان قلندریه که در ابتدا به فعالیتهای افرادی در نواحی شرقی جهان اسلام (خراسان، ترکستان) محدود بود، با فعالیتهای جمال‌الدین، در اوایل قرن هفتم گسترش یافت. ساوجی با نظام مند کردن و افزودن‌اجزایی به این طریقت، عملاً آن را به صورت جدیدی جلوه‌گر ساخت. ۶ - اساس تعلیم قلندران در عهد جمالالدینتراشیدن موهای سر و صورت، به انگیزه کاهش زیبایی چهره، به ویژه از دوره ساوجی به بعد، در میان قلندران رواج یافت‌و احتمالاً برخی دیگر از شعائر قلندری، چون پوشیدن جولق و خاموشی و ریاضت و فقر و جز آنها، نیز پس‌از ظهور او تحکیم و تأیید شده است. [۲۶]
عبدالحسین‌زرین‌کوب، جستجو در تصوف‌ایران، ج۱، ص۳۶۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
گفته‌اند در عهد جمال‌الدین، اساس تعلیم قلندران تخریب عادات و آداب مرسوم بود. [۲۷]
احمدبن‌علی‌مقریزی، کتاب‌الخطط‌المقریزیة، ج۴، ص۳۰۱، ج۴، مصر ۱۳۲۶.
[۲۸]
عبدالحسین‌زرین‌کوب، جستجو در تصوف‌ایران، ج۱، ص ۳۶۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
ظهور جمال‌الدین و رواج قلندری‌از قرن‌هفتم به بعد را می‌توان نمایانگر واکنش شدید اجتماع در برابر فشارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حکومت تازه تأسیس ایلخانی دانست. [۲۹]
شیرین بیانی، دین و دولت در عهد ساسانی و چند مقاله‌دیگر، ج۱، ص۱۷۴، مقاله۵ : «فرقه‌قلندریه‌در عهد ایلخانی»، تهران۱۳۸۰ ش.
۷ - تاریخ وفاتجمالالدین در حدود ۶۳۰ در دمیاط مصر درگذشت و در خانقاه‌خود در این‌شهر دفن‌شد. [۳۰]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
[۳۱]
ابن‌بطوطه، رحلة‌ابن‌بطوطة، ج۱، ص۵۲، چاپ‌محمد عبدالمنعم‌عریان، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
ظاهراً جلال‌الدین درگزینی و محمدبلخی‌جانشین‌او شدند. [۳۲]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
به‌عقیده‌صفدی [۳۳]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
محمد بلخی‌جولق پوشی را مرسوم کرد و طریقت‌قلندری را گسترش‌بسیار داد.۸ - آثاراز جمال‌الدین‌اثر مکتوبی بر جای‌نمانده‌است، زیرا قلندران‌معتقد بودند اسرار طریقت را باید چون «لوح‌محفوظ» در سینه‌ها با این‌حال، شمس الدین جَزری در بخشی‌از کتاب تاریخش به نام حوادث‌الزمان (که‌این‌بخش‌از میان‌رفته) دستنوشته‌هایی را در تفسیر قرآن‌به‌ساوجی نسبت‌داده‌است. [۳۴]
محمدبن‌احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام‌و وفیات‌المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۴۲۴، چاپ‌عمر عبدالسلام‌تدمری، حوادث‌و وفیات۶۲۱ـ۶۳۰ ه، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۳۵]
صفدی، الوافی، ج۵، ص۲۹۲.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌بطوطه، رحلة‌ابن‌بطوطة، چاپ‌محمد عبدالمنعم‌عریان، بیروت۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۲) شیرین بیانی، دین و دولت در عهد ساسانی و چند مقاله‌دیگر، مقاله۵ : «فرقه‌قلندریه‌در عهد ایلخانی»، تهران۱۳۸۰ ش. (۳) خطیب‌فارسی، قلندرنامه‌خطیب‌فارسی، یا، سیرت جمال‌الدین ساوجی، چاپ‌حمید زرین‌کوب، تهران‌ش. (۴) محمدبن‌احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام‌و وفیات‌المشاهیر و الاعلام، چاپ‌عمر عبدالسلام‌تدمری، حوادث‌و وفیات۶۲۱ـ۶۳۰ ه، بیروت۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۵) عبدالحسین‌زرین‌کوب، جستجو در تصوف‌ایران، تهران ۱۳۶۳ ش. (۶) صفدی، الوافی. (۷) هاشم‌عثمان، مشاهد و مزارات‌و مقامات‌آل‌البیت (ع) فی‌سوریه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۸) غلام‌سرور لاهوری، خزینة‌الاصفیا، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴. (۹) محمدقاسم‌بن‌غلامعلی‌فرشته، تاریخ‌فرشته، یا، گلشن‌ابراهیمی، چاپ‌سنگی‌لکهنو ۱۲۸۱. (۱۰) فریتس‌مایر، ابوسعید ابوالخیر: حقیقت‌و افسانه، ترجمه مهرآفاق‌بایبوردی، تهران۱۳۷۸ ش. (۱۱) احمدبن‌علی‌مقریزی، کتاب‌الخطط‌المقریزیة، ج۴، مصر ۱۳۲۶. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمال الدین ساوَجی»، شماره۴۸۲۷. |